दीपावली र लक्ष्मीपूजाको अन्तर्य

आज लक्ष्मीपूजा तथा दीपावली, नेपाली नाम दीपमालिका, तिहार पर्वको दोस्रो दिन । यद्यपि यी काम तिहार पर्वको तेस्रो दिन पर्ने गर्छ तर, भोलि साँझ औँसी तिथिले नभेट्ने भएकाले यस वर्ष दोस्रो दिन पर्न गएको हो । 

यस दिन घरआँगन तथा चोटाकोठा सफागरी साँझ दीपावली र लक्ष्मीपूजा गर्ने परम्परा छ । यसो गर्नाले लक्ष्मी प्रसन्न भई धनधान्य वृद्धि हुन्छ भन्ने जनविश्वास छ तर, यो प्रतीक हो, कर्मकाण्ड हो, हँदैभए संस्कृतिसम्म होला । 

वर्षको एकपटक घरआँगन सफागरी दीपावली र लक्ष्मीको पूजा गर्दैमा धनधान्य वृद्धि हुन्छ भन्ने हुँदैन । यसको अन्तर्य अर्कै छ । आउनुस् यसैलाई नियाल्ने प्रयास गरौँ ।  

सर्वप्रथम यही दिन गरिने सरसफाइलाई नै लिन सकिन्छ । सरसफाइको अर्थ घरआँगनको मात्र होइन अपितु तनको पनि हो, मनको पनि हो र घर परिवार तथा समग्र वातावरणीय परिसरको पनि हो । 

धनधान्य वृद्धिका लागि यसको आवश्यकता सर्वोपरि हुन्छ । फोहरी समाज, फोहोर शरीर तथा धमिलो मनले रोगी बनाउँछ । जहाँ रोग हुन्छ त्यहाँ भोकको उपस्थिति हुन्छ । अनि जहाँ रोग र भोक रहेको हुन्छ त्यहाँ स्वतः गरिबीले उपस्थिति जनाउँछ । जहाँ गरिबीको उपस्थिति हुन्छ त्यस्तो स्थानमा लक्ष्मीको अभाव हुने नै भयो । त्यसैले यस दिन गरिने सरसफाइले यदि लक्ष्मीप्राप्तिको इच्छा राख्ने हो भने वर्षैभरि यसैगरी तन, मन र वातावरण सफा राख्ने प्रयास गर्नुपर्छ भन्ने सन्देश दिएको छ ।   

सरसफाइपछि दीपावलीको क्रम आउँछ । दीपावली गर्नु भनेको उज्यालो बनाउनु हो,  घरआँगनको उज्यालो, तनको उज्यालो, मनको उज्यालो, घरपरिवार समाजको उज्यालो । अर्थात् सबै स्वच्छ, सफा र हराभरा । लक्ष्मीप्राप्तिका लागि यसको आवश्यकता पनि उत्तिकै रहन्छ । जहाँ तन, मन तथा घरपरिवार र समाज स्वच्छ र सफा हुन्छ त्यहाँ स्वतः उन्नति र प्रगति हुने गर्छ । अनि जहाँ उन्नति र प्रगति भएको हुन्छ त्यो स्थान स्वतः धनधान्य र समृद्ध हुन पुगेको हुन्छ । दीपावली प्रकरणले हामीलाई दिएको सन्देश यही हो । 

त्यसपछि आउने कृत्य भनेको लक्ष्मीको पूजाको हो । यो भनेको पनि लक्ष्मीको तस्वीर, फोटो वा प्रतिमामा पूजा गर्नु मात्र होइन । अपितु माता लक्ष्मीलाई मन पर्ने काम गर्नु हो । माता लक्ष्मीलाई मन पर्ने काम भनेको स्वस्थ मन, पौरखी तन र शान्त समाज नै हो । उनलाई न अल्छी तन मन पर्छ न कालो मन नै मन पर्छ । न नै पारिवारिक तथा समाजिक झैझगडा, वैमनस्य र अशान्ति नै मन पर्छ । जहाँ यस्तो हुन्छ त्यहाँ पहिलो कुरा त लक्ष्मीको उपस्थिति नै हुँदैन । दोस्रो कुरा कदा चित देखिए पनि टिक्न सक्दैन ।  

यसबारेमा निम्न पौराणिक कथाबाट अझ थप प्रष्ट हुन सकिन्छ । एकपटक सुरासुर अल्छी भए । सबै कामधाम छाडेर घुर्न थाले । उनीहरूको व्यवहार माता लक्ष्मीलाई मन परेन र समुद्रमा लुक्न गइन् । जब लक्ष्मीको अभावले सबै चौपट हुन थाल्यो तब समुद्र मन्थनगरी उनलाई फेला पारे । यसको अर्थ हो अल्छी गर्दा लक्ष्मीले छाडिन् । पौरख गर्न थाल्दा फर्केर आइन् ।  

यसबारेमा अर्को पौराणिक कथा पनि उत्तिकै चाखलाग्दो छ । एक पटक दरिद्रा देवीले मार्कण्डेय ऋषिको सेवा गरेकी थिई । ऋषिले खुशी भएर आशीष माग भन्दा उसले बस्ने र खाने स्थान मागी । त्यसपछि ऋषिले जुन घरमा श्रीमान श्रीमतीबीच झगडा हुने गरेको छ, जहाँका मानिस टोलछिमेकमा झगडा गर्ने गर्छन् अनि जहाँको वातावरण फोहर र दुर्गन्धित हुन्छ त्यही स्थानमा बस्नु भन्ने आशीष दिए । त्यसै दिनदेखि त्यस्तो स्थानमा दरिद्रादेवी बस्न थाली ।  

यी दुई दृष्टान्त हुन् । वास्तवमा यसले दिन खोजेको सन्देश भनेको समृद्धिका लागि आपसी मेलमिलाप, सहयोग, सद्भाव, सहकार्य, सरसफाइ र सहिष्णुता अत्यावश्यक हुन्छ भन्ने नै हो । जहाँ यस्तो हुन्छ त्यहाँको समाज स्वतः समृद्ध भइरहेको हुन्छ । यस दिन गरिने लक्ष्मीपूजा प्रकरणबाट यही सन्देश पाउन सकिन्छ ।    

यद्यपि हिजोआज लक्ष्मी भनेको यक्षिणी अर्थात् यक्षहरूको देवी हो । अनि लक्ष्मीको साथमा जुन कुवेरको पूजा हुन्छ त्यो भनेको यक्ष अर्थात् ख्याक हो भन्ने गरिएको पनि पाइन्छ । 

त्यस्तै यो अमूक समूह विशेषको मात्र देवदेवी भए पनि अरूले बलात् नाम बदलेर आफ्नो बनाएका हुन् भन्ने गरिएको पनि सुनिन्छ । लक्ष्मी र यक्षिणी तथा यज्ञ र ख्याक र श्रुति सादृष्य भएकाले त्यस्तो लागेको हुन सक्छ तर, यो वैचारिक भिन्नताबाहेक केही होइन । जसले जे नाम दिए पनि आखिर पूजा लक्ष्मी र कुवेरकै भएको छ । 

त्यसैले तिनीहरू सारा नेपालीको साझा देवदेवी हुन पुगेका छन् र यसै अर्थमा यो पर्व सबैको साझा हुन पुगेको हो । त्यसैले यस्ता वैचारिक जालमा फस्नुको पनि अर्थ छैन । बरु के चाहिँ हो भने पर्व मनाउँदा त्यसको उद्देश्यतर्फ ध्यान दिनु चाहिँ मनासिव हुनेछ । अस्तु !